DOĞU CEPHESİ

Kurtuluş Savaşı Öncesi Ermeni Sorunu

Anadolu’ya ilk Türk akınlarının yapıldığı yıllarda Türklerle Ermeniler karşı karşıya gelmişlerdi. Tuğrul Bey Döneminde Ermeni ve Gürcülerin desteklediği Bizans ordusu 1048 Pasinler Savaşı’nda Selçuklular tarafından ağır bir yenilgiye uğratmıştı.
1071 Malazgirt Savaşı sonrası ise Anadolu Türk yurdu olmaya başlamıştır.
Bölgede küçük Ermeni Krallıkları olmasına rağmen Ermeniler çoğunlukla Bizans’ın siyasi egemenliğinde yaşıyorlardı. Anadolu’nun Türklerin hakimiyetine girmesi Ermenilerin de Türk hakimiyetine girmesine neden oldu.
Selçuklular, Beylikler ve Osmanlı egemenliğinde huzur içinde yaşayan Ermeniler 1877 – 1878 Osmanlı – Rus Savaşı (93 Harbi, Rumi takvime göre 1293) sonucu Doğu Anadolu’nun bazı şehirleri Rusların eline geçti. Ruslar Ermenileri kışkırtmaya başladılar.
Bu savaş ve işgalde görev alan Rus Ermenileri, Osmanlı Ermenilerini kışkırtmaya başladılar. Ayrıca Balkanlarda oturan Hristiyan azınlıkların bağımsızlık elde etmeye başlamaları Ermeniler’de bağımsızlık hevesini artırdı.
1878’de imzalanan Ayastefanos (Yeşilköy) Antlaşması’nda “Ermenilerin oturdukları bölgelerde Osmanlı Hükümeti ıslahatlar yapacaktır” maddesi ve yine Berlin Antlaşması’nın 61. maddesinde aynı şekilde haklar verilmesi Ermenileri cesaretlendirdi.

➥ Ayastefanos ve Berlin Antlaşmaları ile ilk defa Ermeniler dünya gündemine girmiş oluyorlardı.
➥ Berlin Kongresi ve Antlaşması sonrasında Rusya ve İngiltere’nin Ermenileri doğrudan desteklemeleri ve kışkırtmaları “Ermeni İhtilalci” komitelerinin hızla kurulması ve eyleme geçmelerini sağladı. 1840’da Kafkasya’da kurulan Taşnak Komitesi ve 1887’de İsviçre’de kurulan Hınçak Komiteleri silahlı eyleme geçtiler.
➥ Osmanlı topraklarında hızla isyanlar çıkmaya başladı. (İstanbul, Erzurum, Yozgat, Kayseri, Çorum, Van ve Adana isyanları)
➥ Hatta Ermeni çeteleri ve onların siyasi destekçileri 21 Temmuz 1905’te isteklerini kabul etmeyen Sultan II. Abdülhamit’e Cuma Namazı çıkışı suikast düzenlediler. Suikastten kılpayı kurtulundu.

I. Dünya Savaşı Sırasında Ermeni Sorunu

Osmanlı Devleti I. Dünya Savaşı’na Rusya’nın karşısında girmişti. Ermeniler bu durumu önceden hesap ederek durum değerlendirmesi yapıp gerekli hazırlıkları yapmışlardı.
1914 Aralık ayında Kafkas cephesinin açılmasıyla Ermeniler bir taraftan Ruslara yardım etmeye diğer taraftan İtilaf Devletleri adına casusluk yapmaya başlayacaklardır. Diğer bir taraftan da silahlanarak masum Müslüman halkı katletmeye başlayacaklardır.
Osmanlı Devleti iki ateş arasında kalmıştı. Bu nedenle hem Ermenilerin güvenliğini sağlamak hem de Rusların desteğini kesmek için Lübnan ve Suriye topraklarına Ermeniler göç ettirildi. (Tehcir Kanunu)
1917’de Rusya’da Bolşevik İhtilali’nin çıkmasıyla Rusya I. Dünya Savaşı’nı bıraktı. Merkezi Erivan olan bir Ermeni Devleti kuruldu.

➥ Özbe öz Türk yurdu olan bölgede bir Ermeni Devleti’nin kurulmasını Osmanlı Devleti şartlar gereği engelleyemedi. (Eski Erivan Hanlığı)

Kurtuluş Savaşı Sırasında Ermeni Sorunu

Mondros Mütarekesi sonrası toplanan konferanslarda Ermeni temsilciler de bulundu. Bu toplantılarda “Büyük Ermenistan” hayali yeniden gündeme getirildi. Bir Ermeni Devleti kurulmasını isteyen İngiltere bu planı Amerika’ya benimsetemeyince sınırlarını Wilson (ABD Başkanı) un çizeceği Karadeniz ve Akdeniz’e çıkışı olan bir Ermenistan Devleti’nin kurulmasını istedi. Bu isteğini Sevr Antlaşması’na koydurdu.
Sevr’i uygulatmak isteyen İtilaf devletleri Doğu’da Ermenileri, Batı’da Yunanlıları kullandılar. Doğu Anadolu’daki Ermeni faaliyetleri bölge halkının örgütlenmesini sağladı. Doğu Anadolu Müdafaaihukuk Derneği ve Albayrak Gazetesi’nin çalışma ve yayınları ulusal mücadeleyi başlattı.
TBMM açıldıktan sonra aldığı bir kararla Ermenistan üzerine bir askeri harekat düzenlendi. XV. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa 28 Eylül 1920’de Ermeniler üzerine yürüdü. 29 Eylül’de Sarıkamış, 30 Ekim’de Kars alındı. Ermenilerin barışa yanaşmaması üzerine harekat devam ettirildi. Ermenilerin beklediği yardımın gelmemesi üzerine barış istediler.

Gümrü Antlaşması (2-3 Aralık 1920)

★ Kars ve çevresi Türklere verilecek
★ Ermenistan TBMM’nin varlığını tanıyacak
★ Ermeniler Sevr’i tanımayacaklar ve bu antlaşma ile kendilerine verilen haklardan vazgeçecekler
★ Sınır, Aras Nehri ve Çıldır Gölü olacak
★ Ermeniler Türklere düşmanca tavır beslemeyecek, Türklere karşı savaşmamış Ermeniler yurtlarına dönebilecekler.

Önemi

★ TBMM’nin ilk askeri ve diplomatik zaferidir.
★ Berlin Antlaşması’yla sınırların dışında kalan Kars ve çevresi geri alınmıştır.
★ Misakımillinin gerçekleştirilmesi adına atılan ilk adımdır.
★ Doğu cephesi kapatılmış, birlikler batıya kaydırılmıştır.
★ Halkın TBMM’ye güveni artmıştır.
★ Ermeniler çekilince Gürcistan’la sınır olundu.
Ardahan, Artvin ve Batum alındı.

➥ Gürcistan’ın Sovyet Rusya’ya katılması ve Sovyetlerle iyi ilişkiler kurma ve Kurtuluş Savaşı’nda siyasi ve askeri destek alınması amacıyla Batum Ruslarla imzalanan Moskova Antlaşması’yla Gürcistan’a bırakıldı. Misakımilliden ilk kayıptır.
➥ Antlaşma metninde “Osmanlı Devleti” adı geçmemiş, “Türkiye” adı geçmiştir.