Serbest Cumhuriyet Fırkası

3 Haziran 1925 tarihinde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılmasıyla, Türkiye’de ilk çok partili rejim denemesi de sona ermiş ve yeniden tek parti dönemi yaşanmaya başlanmıştı. Ancak, dışarıdan bakılınca tek parti yönetimi yanlış değerlendirmelere imkan veriyor ve sanki Türkiye diktatörlükle yönetiliyormuş gibi bir havanın yayılmasına sebep oluyordu. Mustafa Kemal ise, Türkiye ile ilgili böyle yanlış bir değerlendirmenin yapılmasından rahatsız oluyor ve Türkiye’de çok partili rejimi gerçekleştirebilmek için yeniden teşebbüse geçilmesi gerektiğini düşünüyordu.

Ayrıca, Türkiye’de 1922 – 1930 yılları arasında yapılan inkılâplar, hükümete karşı bir direnme meydana getirmişti. Özellikle sanayileşme siyaseti ile alkollü içkiler, sigara, şeker, tuz ve deniz nakliyatının devlet tekeline alınması bu hoşnutsuzluğu daha da arttırmıştı. Öte yandan bu siyaset, aynı zamanda Türkiye’de büyük ölçüde ekonomik durgunluğa da sebep oluyordu

Hükümet ise, prensip olarak özel teşebbüse taraftar olduğunu ifade etmekle birlikte, takip ettiği ekonomik siyaset ile dar bir devletçi görüşü benimsemiş idi. Bu sebeple Mustafa Kemal, devletçi olan Cumhuriyet Halk Fırkası’nın karşısında, serbest tenkidi gerçekleştirecek liberal ekonomiden yana bir muhalefet grubunun bulunmasını lüzumlu ve faydalı görüyordu. Dolayısıyla hem dışarıdaki yanlış değerlendirmeyi ortadan kaldırmak, hem de içerideki sıkıntıları gidererek rejimin sağlıklı yürümesini temin edebilmek için, yeni bir muhalefet partisinin kurulması gerekli idi.

Bunun için çalışmalara bir an önce başlanması gerektiğini düşünen Mustafa Kemal, 1930 yılının yaz aylarını Yalova’da geçirmekte idi. Bu sırada, Paris büyükelçisi bulunan ve O’nun en yakın arkadaşlarından birisi olan Fethi Bey, izinli olarak Türkiye’ye gelmiş, Yalova’da misafir ediliyordu. Fethi Bey, sık sık Mustafa Kemal ile yaptığı sohbetlerde, İngiltere parlamentosundan ve oradaki siyasi partilerden bahsederek, Türkiye’deki ekonomi ve demiryolları politikalarının yanlışlığını anlatırdı. Mustafa Kemal Paşa da daha çok Fethi Bey’i konuşturmayı tercih eder ve onun tenkitlerini dinlerdi.

Bir gün Fethi Bey, bu işleri yeniden konuşmaya başlayınca Mustafa Kemal derhal; “Fethi Bey, siz bu dediklerinizi yapabilmek için hemen bir siyasi parti kurunuz. Başına geçiniz ve düşüncelerinizi mecliste müdafaa ediniz. Ben size bu işte yardımcı olacağım.” diyerek, onu yeni bir parti kurmakla görevlendirdi.

Mustafa Kemal tarafından kendisine bir parti kurma görevi verilen Fethi Bey, hemen çalışmalara başladı. Onun bu yöndeki çalışmalarının tamamlanmasıyla da 12 Ağustos 1930 tarihinde Serbest Cumhuriyet Fırkası adıyla yeni bir parti kuruldu. Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kurulmasıyla Türkiye’de çok partili hayata geçiş için ikinci defa adım atılmış oldu.

Serbest Cumhuriyet Fırkası adında muhalif bir partinin kurulmasından maksat, birikmiş hoşnutsuzlukların giderilmesini sağlamak ve hükümeti, hem kusurlarını düzeltmeye, hem de ekonomik duruma yeni çareler aramaya sevk edecek bir kontrol sistemi yaratmak idi.

Serbest Cumhuriyet Fırkası, parti programına göre; cumhuriyetçilik, milliyetçilik ve laiklik esaslarına bağlı, liberalizmi ve kadınlara siyasi haklar verilmesini savunan bir parti idi.

Serbest Cumhuriyet Fırkası, kuruluşundan hemen sonra özellikle Ege Bölgesi’nde büyük bir taraftar kitlesi bulmuş ve önemli ölçüde teşkilatlanmış idi. Bu sebeple, Fethi Bey’in yerel seçimler öncesinde propaganda maksadıyla Ege Bölgesi’ne gerçekleştirdiği ziyaret ve burada yapılan toplantılara büyük katılımlar olmuştu. Bu toplantılar sırasında halk, alınan bütün tedbirlere rağmen, hükümet, inkılâplar ve laiklik aleyhine gösteriler yapmıştı. Bu durum, inkılâpların hayatiyetini temin bakımından henüz bir muhalefet partisi teşkili zamanının erken olduğunu açıkça gösteriyordu.

Kısa sürede büyük bir hızla gelişen parti, 1930 yılında yapılan yerel seçimlerde büyük bir patlama yapmış ve her yerde seçimlere katılmamakla birlikte, 502 yerde belediye seçimlerini kazanmıştır. Ancak, seçimlerde yolsuzluk yapıldığı iddia edilerek bunun sadece 22 tanesi geçerli sayılmıştır.

Bu sırada özellikle yerel seçimlerde yolsuzluk yapıldığı iddiaları, mecliste sert tartışmalara sebep oluyor ve Mustafa Kemal ile Fethi Bey’i de karşı karşıya getiriyordu. Bunun yanında, Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın bir anda cumhuriyet ve inkılâplara karşı olanların toplandığı bir parti haline de gelmesi üzerine Fethi Bey, 17 kasım 1930 tarihinde İçişleri Bakanlığı’na verdiği bir dilekçede, “Fırkanın Gazi hazretleriyle siyasi sahada karşı karşıya gelebileceği anlaşılmış, bu sebeple feshine karar verilmiştir.” diyerek, serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kendisini fesh etmesini sağlamıştır.

Partinin kendisini feshetmesini sağlayan faktörlerin başında da şüphesiz, onun, cumhuriyet ve inkılâp düşmanlarının odaklandığı bir kuruluş haline geldiği düşüncesinin yayılması yer almıştır.

Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kendisini feshetmesiyle cumhuriyeti  kuruluşundan itibaren çok partili hayata geçiş için atılan ikinci adım da başarısızlıkla sonuçlanmıştır.