Merkez Teşkilâtı
İlk Türk Devletleri’nde olduğu gibi Türk – İslam Devletleri’nde de merkezi yönetim; hükümdar, saray ve hükümetten meydana gelmektedir.

Hükümdar:

✓ Ülke, hânedan üyelerinin ortak malı sayılıyordu.
✓ Bundan dolayı hükümdar çocuklarının hepsinin tahta geçme hakkı vardı. Bu yüzden Türk–İslam Devletleri’nde taht kavgaları eksik olmuyordu.
✓ Hükümdar adaletli, bilge, cesur, kahraman, fetihler yapan ve halkın huzurunu sağlayan özelliklere sahip olmalıydı.
✓ Hükümdar, kanunları yapan (yasama), kanunları uygulayan (yürütme), kanunlara uymayanları cezalandıran (yargı) bir kişiydi.
✓ Hükümdarlar; melik, emir, han, ilig, hakan gibi unvanları kullanıyorlardı.

BİLGİ NOTU:
Türk tarihinde Sultan unvanını kullanan ilk kişi Gazneli Mahmut’tur.

Saray:

✓ Türklerde saray teşkilatı doğrudan hükümdara bağlıydı.
✓ Saray, devlet ve ülke yönetiminde hükümdarın arkasındaki en önemli kuruluştu.
✓ Saray; hükümdarın özel hayatını geçirdiği yer (harem), devlet işlerinin görüldüğü yer (selamlık) ve devlet memurlarının yetiştirildiği (enderun) bölüm olmak üzere üç kısımdan oluşmaktadır.

BİLGİ NOTU:
Karahanlılar saraya kapu diyorlardı. Bu durum devlet kapısı sözünü de devamında getirmiştir.

SARAY GÖREVLİLERİ

Hacib Divan üyeleri ile Sultan arasındaki yazışmaları düzenler.
Buyrukçular Haciplere bağlı çalışan memurlar.
Kapucubaşı Sarayın günlük hizmetlerinden sorumlu.
Silahtar Hükümdar silahları ile ilgilenir.
Emiricandar Sarayı korur ve ayrıca saray muhafızlarının başı.
Alemdar Devlete ait bayrakları taşır.
Câmedâr Hükümdar ve aile üyelerinin elbiseleri ile ilgilenir.
Emiriahur Hükümdar atları ve hayvanları ile ilgilenir.
Emirişikâr Hükümdarın av işleri ile ilgilenir.
Çaşnigir Hükümdarın yiyecekleri ile ilgilenir.
Emiriabdâr Hükümdarın temizliği ile ilgilenir.
Hansalâr Saray mutfağı ile ilgilenir.

Hükümet:

✓ Devlet işlerini yönetmekle sorumlu olan divana, Divanısaltanat (Büyük Divan) denir. Bu divana divanüvezaret de denirdi.

✓ Devlet işlerini yönetmekle sorumlu olan divana, Divanısaltanat (Büyük Divan) denir. Bu divana divanüvezaret de  denirdi.

BİLGİ NOTU:

Divanısaltanat’ın günümüzdeki karşılığı Bakanlar Kurulu’dur.

✓ Divanısaltanat’ın başında ise “Sahibi Divanıdevlet” adı verilen büyük vezir bulunurdu.

✓ Vezirler, doğrudan doğruya hükümdar tarafından atanıyordu. Hükümdarın en büyük yardımcısı idi. Karahanlılarda vezirlere yuğruş adı verilirdi. Vezirlerin başkanlık ettiği toplantıya gerektiğinde Sultan bizzat katılır ve toplantıyı yönetirdi.

✓ Vezirlik konusunda Gaznelilerde bir farklılık göze çarpmaktadır. Vezir birçok konuda çalışma yapsa da son sözü  söyleme yetkisi hükümdara aitti. Hatta hükümdar, vezir tâyin etme durumunda bile değildi.
✓ Selçuklular, vezirlik makamına önem veriyordu. Bu devlette vezirin yetkileri çok büyüktü ve sultan adına memleketin yönetiminden sorumlu idi. Tıpkı hükümdar gibi ferman yayımlayabilirdi.

TANIYALIM
Nizamülmülk: Asıl adı Hasan bin Ali bin İshak Tusi’dir. 1018 yılında Horosan’ın Nukan kasabasında doğmuştur. Yirmi dokuz sene Büyük Selçuklu Devleti’ne hizmet etmiştir. Yazdığı eserler geleceğe ışık tutmuştur (Özellikle  siyasetnâme). Ailesinin maddi durumu iyi olduğundan mükemmel bir eğitim almıştır. On yaşlarında hafız olmuş, fıkıh, hadis ve edebiyatta yazma ve güzel konuşma alanında kendini yetiştirmiş ve dönemin Abbasi Halifesi Kaim bi – Emrillah ona Nizamülmülk unvanını vermiştir. Alparslan ve Melikşah’ın vezirliğini yapan ve ünlü Nizamiye Medreseleri’nin kurucusu olan Nizamülmülk, 1092 yılında Nihavent’te uğradığı bir saldırı sonucu hayatını kaybetmiştir.