Montrö Boğazlar Sözleşmesi

Boğazlar, hiç şüphe yok ki, her yönden Türkiye için hayatî öneme sahiptirler. Dolayısıyla statüleriyle ilgili en küçük bir olumsuz durum, Türkiye’yi büyük sıkıntılar içine sokar.

Durum bundan ibaret iken, Lozan görüşmelerinde imzalanmış olan Boğazlar Sözleşmesi, Boğazlar konusunda Türkiye’yi tam yetkili kılmıyordu. Bu durum, Türkiye’nin bağımsızlık anlayışına ters düşüyor ve Misak – ı Millî kararlarına da uymuyordu. Çünkü, bu sözleşmeyle, hem Boğazlar asker ve silahtan arındırılmış hem de Boğazlardan geçişleri kontrol etmek, ve geçişlerle ilgili olarak Milletler Cemiyeti’ne bilgi vermekle yetkili bir Boğazlar Komisyonu kurulmuştu.

Gerçi, Türkiye’ye karşı ortaya çıkabilecek bir tehlike durumunda, Boğazların kullanımıyla ilgili Milletler Cemiyeti ve özellikle İngiltere, Fransa, İtalya ve Japonya Türkiye’ye garanti vermiş olmalarına rağmen bu yetersizdi.

Bu dönemde, Boğazların böyle bir statüye bağlanmış olması, Milletler Cemiyeti güvenlik sisteminin dünyanın çeşitli bölgelerinde tam olarak uygulanamaması ve İtalya ile Almanya’nın dünya barışını tehdit eden bir tutum içinde bulunmaları,Türkiye’yi rahatsız ediyordu. Çünkü Lozan Boğazlar Sözleşmesi, Boğazları silahsızlandırarak, Türkiye’nin savunmasını ve güvenliğini tehlikeye atmıştı. Bunun üzerine Türkiye, 11 Nisan 1936 tarihinde, sözleşmeyi imzalayan devletlere “Şartlar Değişmiştir” ilkesinden hareketle birer nota göndererek, mevcut sözleşmenin değiştirilmesi isteğini bildirdi.

Bunun üzerine, Boğazların statüsü ve gemilerin geçiş rejimleriyle her zaman yakından ilgilenmiş olan İngiltere, Türkiye’nin bu isteğini haklı bularak desteklediğini açıkladı. İngiltere’nin bu açıklamasının ardından, Balkan Antantı Daimî Konseyi de 4 Mayıs 1936’da aynı yönde bir karar aldı. Daha sonra sözleşmeyi imzalayan diğer devletlerin de bu isteği uygun bulmaları üzerine, Boğazların durumunun yeniden görüşülmesi için 22 Haziran  1936 tarihinde İsviçre’nin Montrö kentinde bir konferans düzenlendi. Yapılan görüşmelerden sonra, 20 Temmuz 1936 günü, Türkiye, İngiltere, Fransa, Sovyetler Birliği, Japonya, Romanya, Bulgaristan, Yunanistan ve Yugoslavya arasında Montrö Boğazlar Sözleşmesi imzalandı.

Bu sözleşme ile, Boğazlar komisyonu kaldırılmış, ve Türkiye’ye Boğazlarda asker ve silah bulundurma hakkı tanınmıştır. Böylelikle, Türkiye’nin kısıtlanmış olan hakları iade edilirken, Milletler Cemiyeti’nin yetersiz garantisi yerine, Türkiye kendi gücüne dayanarak Boğazlarda kendi savunmasını yapabilme imkanına kavuşmuştur.

Ayrıca bu sözleşme ile, Boğazlardan geçiş ve seyr – i sefer işi, Türkiye’nin ve Karadeniz’de kıyısı olan devletlerin güvenliği sağlanacak şekilde düzenlenmiştir. Karadeniz’e kıyısı olmayan devletlerin Karadeniz’e geçebilecek gemilerinin büyüklüğü, cinsi ve tonajı sınırlandırılırken, Karadeniz devletlerinin savaş gemilerinin, geçişi için oldukça geniş serbestlik tanınmıştır.

Türkiye’nin Montrö Sözleşmesi’yle, Boğazların statüsünü değiştirerek burada tam hakimiyetini kurması, uluslararası ilişkilerde prestijini de arttırmıştır. Bu olay, aynı zamanda Türkiye’nin Batı ile olan ilişkilerinde de yeni bir dönem başlatmıştır. Ayrıca bu sözleşme, özellikle Türk – İngiliz ilişkilerinde yakınlaşma sağlarken, Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında da ayrılığın başlangıcını teşkil etmiştir.