TBMM’YE YÖNELİK AYAKLANMALAR (İÇ İSYANLAR)

Nedenleri

★ Halkın İstanbul Hükümeti tarafından kışkırtılması
★ Anadolu’daki bazı güçlü kişi ve aşiretlerin mevcut durumlarını korumak istemeleri.
★ Azınlıkların bağımsız devlet kurmak istemeleri ve Avrupalı devletler tarafından kışkırtılmaları.
★ Bazı Kuvayımilliye liderlerinin ve çetelerin düzenli ordu birliklerinin kurulmasına karşı çıkmaları ya da katılmak istememeleri.
★ Asker kaçaklarının Anadolu’daki otorite boşluğundan yararlanmak istemeleri
★ İtilaf Devletleri ve İstanbul Hükümeti’nin propagandaları

➥ 1919 yılından itibaren çıkmaya başlayan isyanlar 1920’de yaygınlaşmış ve 1921’de bastırılmıştır.

Doğrudan İstanbul Hükümeti Tarafından Çıkartılan İsyanlar

Anzavur Ayaklanması

İstanbul Hükümeti tarafından paşalığa getirilen Ahmet Anzavur, İtilaf Devletleri ve İstanbul Hükümeti ’nin kışkırtma ve destekleriyle Manyas, Susurluk ve Ulubat dolaylarında isyan çıkararak etkili olmuştur.
İngilizler bu isyan sayesinde Boğazlar bölgesinde etkisini devam ettirmek ve Anadolu’dan gelecek tehditleri engelleyecekti.
2 Kasım 1919’da başlayan isyan 16 Nisan 1920’de Çerkez Ethem kuvvetleri tarafından bastırıldı.

Kuvayıinzibatiye (Hilafet Ordusu) İsyanı

İngilizlerin maddi ve manevi destekleri ile İstanbul hükümeti tarafından kuruldu.
İngilizlerin amacı Geyve’nin Kuvayımilliye güçlerinden alınarak bölgede kontrolü sağlamaktı.
İsyanı bastırmakla Ali Fuat Paşa (Cebesoy) görevlendirildi. 14 Nisan 1920’de Hilafet Ordusu dağıtıldı.

İstanbul Hükümeti ve İtilâf Devletleri Tarafından Çıkartılan Ayaklanmalar

Bolu – Düzce – Hendek – Adapazarı Ayaklanmaları

Bu ayaklanmaları İngilizler desteklemişlerdir. Amaçları Kuvayımilliye birliklerinin Marmara Denizi ve İstanbul’a yaklaşmalarını önlemektir.
13 Nisan 1920’de Düzce’de başlamış ve yayılmıştır.
24. Tümen Komutanı Mahmut Bey ayaklanmayı bastırmakla uğraşırken öldürülmüştür.
Adapazarı istikametinde Ali Fuat Paşa (Cebesoy), Bolu istikametinde Refet (Bele) başkanlığındaki Kuvayımilliye güçleri isyanı bastırmışlardır. (23 Nisan 1920)

Yozgat Ayaklanması

Yozgat’taki Ayanlardan Çapanoğulları, Zile’de Aynacıoğulları’nın çıkardıkları ayaklanmalardır.
Bu aşiretler TBMM’ye karşı tavır alarak İstanbul Hükümeti’ni desteklemişlerdir.
Çapanoğulları’ndan Necip, Celal ve Edip Bey’lerin tutuklanmak ve Ankara’ya getirilmek istenmesi isyanın çıkmasına neden olmuştur.
Ayaklanma Çerkes Ethem’in Kuvayıseyyare Birlikleri tarafından bastırılmıştır. Ele başları idam edilmiştir.

Afyon Ayaklanması

Çopur Musa isyanıdır. Yunan kışkırtması önemli rol oynamıştır. İstanbul Hükümeti yanlısı ve Kuvayımilliye karşıtıdır.
İsyan Çopur Musa’nın 21 Haziran 1920’de Çivril’i kuşatmasıyla başlamıştır. Kuvayımilliye birlikleri tarafından kısa sürede bastırılmıştır.

Konya Ayaklanması

Bozkır’da İstanbul Hükümeti ’nin kışkırtmaları ile çıkmıştır. İsyan bastırılmasına rağmen yeniden çıktı.
Delibaş Mehmet İngilizlerin kışkırtmasıyla isyan etmiştir. Refet Bele isyanı bastırdı.

Milli Aşiret Ayaklanması

Urfa’nın kurtarılmasında büyük yararlılıklar gösteren bu aşiret daha sonra Fransızlarla anlaşarak TBMM’nin otoritesine karşı isyan etti.
Milli Aşiret denmesi, önceleri Kuvayımilliye’yi desteklemesindendir. Bu isyan Kuvayımilliye birlikleri tarafından Viranşehir’de etkisiz hale getirildi.

Koçkiri Ayaklanması

İsyan 6 Mart 1921’de başlayarak 17 Haziran 1921’e kadar sürdü. Sivas’ın, Koçhisar, Suşehri, Erzincan’ın Ovacık, Kemah ve Refahiye bölgesinde yayıldı.
İsyan Milli Kuvvetler tarafından bastırıldı.

Şeyh Eşref Olayı

Bayburt’ta Şeyh Eşref, peygamberlik iddia etmeye başladı. Çevresinde adamların toplanması üzerine Milli Kuvvetler isyanı büyümeden bastırdılar.

Ali Batı İsyanı

Ali Batı adında bir aşiret lideri İngilizlerin desteği ile Mardin, Midyat ve Nusaybin bölgelerinde ayaklandı.
5. Tümen ve Milli Mücadele’yi destekleyen aşiretler tarafından bastırıldı.

Cemil Çeto İsyanı

Doğu’da bir Ermenistan fikri, Kürdistan fikrini de tetiklemişti. Bahtiyar Aşireti Reisi Cemil Çeto Kürt Teali Cemiyeti’nin fikirlerine uygun olarak Garzan Bölgesi’nde bir Kürt devleti kurmak için isyan etti. İsyan 12. Kolordu tarafından bastırıldı. 7 Haziran 1920’de Cemil Çeto teslim oldu.

Azınlıkların Çıkardığı İsyanlar

Ermeni İsyanı

Fransızların desteği ile 10 Temmuz 1920’de Ermeni İntikam Alayları Adana’ya girerek Müslüman ahaliyi katletmişlerdir.
Ayrıca Doğu Anadolu’da bir devlet kurmak için bölgedeki Müslüman Kürt ve Türk ahaliyi katletmişlerdir.

Pontus Rum İsyanları

Karadeniz Bölgesi’nde, Samsun, Çarşamba, Bafra, Terme, Ladik, Vezir Köprü, Havza ve Tokat bölgelerinde Müslüman halka karşı katliam yapmışlardır. Bu ayaklanmaları İngiltere ve Fener Rum Patrikhanesi desteklemiştir.

Kuvayımilliyeci Olup Sonradan İsyan Edenler

Demirci Mehmet Efe İsyanı

Aydın ve çevresinde Yunan ilerlemesine karşı mücadele eden Demirci Mehmet Efe düzenli ordu kurulduktan sonra silahını teslim etmemiş ve mevcut durumunu korumak istemiştir.
Bu isteği kabul edilmeyince de isyan etmiştir. İsyan 1920 yılı Aralık ayının başlarında başlamış 30 Ağustos 1920’de Refet (Bele) tarafından bastırılmıştır.

Demirci Mehmet Efe (1885–1959)

Nazilli ilçesinde doğmuştur. Efe olmadan demircilikle uğraşmıştır.
I. Dünya Savaşı sırasında kendine yapılan onur kırıcı bir davranış sonucu dağa çıkmıştır.
İzmir’in 15 Mayıs 1919’da Yunanlılar tarafından işgal edilmesi üzerine Ulusal Kurtuluş Savaşı’na katılmıştır.
Ege Bölgesi’nde Yunanlılara karşı Kuvayımilliye birliklerinin oluşmasına önemli katkılarda bulunmuştur.
Çerkes Ethem İsyanı sırasında Türkiye Büyük Millet Meclisi ile ters düşmüş ve isyan etmiştir. Ancak isyan bastırıldıktan sonra meclisin isteklerini kabul etmiştir.

Çerkes Ethem İsyanı

Yunanlılara karşı büyük mücadele veren Çerkes Ethem ve Kuvayıseyyare birlikleri de Demirci Mehmet Efe gibi düzenli orduya katılmak istememiştir.
Çerkes Ethem, TBMM’ye karşı iç isyanlarda da son derece önemli rol oynamış ve Yozgat isyanının bastırılmasında büyük yararlılıklar göstermiştir.
Ankara Hükümeti ile görüş ayrılıklarına düşmüş ve I. İnönü Savaşı günlerinde isyan etmiştir. Üzerine Milli Kuvvetlerin gelmesi üzerine de Yunan Hükümeti’nden geçiş istemiş ve oradan Avrupa’ya gitmiştir.
Daha sonra Ürdün’de ölmüştür.

Çerkes Ethem (1885–1948)

Bandırma’da doğdu. Kurtuluş Savaşı Kuvayımilliye örgütlerinin önemli liderlerindendir.
Balkan Savaşlarında Bulgar Cephesi’nde savaştı ve yaralandı. I. Dünya Savaşı’nda Teşkilatımahsusa’da görev aldı. İran, Irak ve Afganistan’da akınlara katıldı.
1919-1920 yıllarında kendine bağlı Kuvayıseyyare birlikleriyle Yunanlılarla savaştı. I. TBMM’ye karşı çıkan isyanların bir kısmını bastırdı.
Düzenli ordunun kurulmasına karşı çıktı. Ankara’dakilerle görüş ayrılığına düştü. I. İnönü Savaşı yapılırken Yunanistan’dan geçiş isteyerek Almanya’ya gitti.
Ürdün’ün başkenti Amman’da öldü.

İsyanlara Karşı TBMM’nin Aldığı Önlemler

Hıyanetivataniye Kanunu’nun Çıkartılması:

29 Nisan 1920’de Mustafa Kemal’in gayretleri ile TBMM bu yasayı çıkarmıştır. “Meclise karşı sözle, yazıyla veya doğrudan karşı gelenler vatan haini sayılacaktır.” denerek kanun çıkartılmıştır.

İstiklal Mahkemelerinin Kurulması:

Bu mahkemelerin kurulmasının temel nedeni Hıyanetivataniye Kanunu’nun uygulanması ve asker kaçaklarının cezalandırılması dır.
11 Eylül 1920’de hazırlanan asker kaçaklarının cezalandırılması hakkındaki kanun TBMM’de onaylandı.
Bu mahkemeler olağanüstü şartlarda kurulduğu için bu adı almışlardır.

Bu mahkemelerin;

– Üç üyesi olacaktır. Üyeler TBMM’nin içinden seçilecektir.
– İçlerinden birisini kendileri başkan seçeceklerdir.
– TBMM adına yargı yetkisini kullanacaklardır.

➥ Üç Ali’ler mahkemesi adını almışlardır.
➥ Yargı kararları kesindir. Temyiz hakkı yoktur.

Yorum:

İstiklâl Mahkemeleri zaman zaman sert cezalar vermiştir. Kararları bugün çok tartışılmaktadır. O günün şartları gereği yapılmıştır.

➥ İstiklâl Mahkemeleri ilk olarak Ankara, Eskişehir, Konya, Pozantı, Isparta, Sivas, Kastamonu ve Diyarbakır’da kuruldu.
➥ İstiklal Mahkemeleri 1920 – 1927 yılları arasında faaliyet gösterdiler.
➥ Bu mahkemelerin ilk verdiği karar Sevr Antlaşması’nı imzalayan kişiler hakkında olmuştur. 7 Ekim 1920’de Sadrazam Damat Ferit Paşa, Hadi Paşa, Rıza Tevfik Bey ve Bern Büyükelçisi Reşat Halis Bey vatana hıyanet suçundan gıyaben idam cezasına çarptırıldılar. Yasa 1949’da kalktı.
➥ İstiklâl Mahkemeleri Milli Mücadele boyunca 1500 kişiyi idam, 2696 kişiye askerden yeniden kaçmaları halinde idam, 243 kişinin gıyabında idam, 41708 kişiye dayak cezası, 11744 kişiyi suçsuz bulmuştur.

Ayaklanmalara Karşı Diğer Önlemler

★ İstanbul’da Şeyhülislâm Dürrizâde Abdullah Efendi’nin Anadolu hareketinin aleyhine verdiği Fetvalara karşı, Ankara Müftüsü Rıfat Börekçi ve 150 din adamı karşı fetva hazırladı.
★ Anadolu Ajansı’nı (6 Nisan 1920) kurularak Türk kamuoyunu doğru bilgilendirme, Ulusal Mücadele’ye zarar veren iç ve dış propagandalara karşı halkı bilinçlendirme yoluna gidilmiştir.
★ Matbuat ve İstihbarat Müdürlüğü kurulmuştur. (7 Haziran 1920) Böylece karşı propaganda ve istihbarat çalışmaları yapılmıştır.
★ Ayrıca Milli Mücadele taraftarı gazeteler desteklenmiştir.

İç Ayaklanmaların Zararları

★ Ülkede kardeş kanı dökülmüştür.
★ İşgallerin önlenmesi gecikmiş ve işgallerin yayılması kolaylaşmıştır.
★ Büyük oranda ekonomi ve malzeme kaybına neden olmuştur.
★ Kurtuluş Savaşı’nın kazanılma süreci uzamıştır.
★ Uzun süre devam edecek psikolojik ve sosyolojik çatışmalara neden olmuştur.