TÜRKLERDE DİNİ HAYAT:

İlk Türk devletleri dini bir yapıdan ziyâde siyâsi yönleriyle ön plana çıkıyorlardı. Bundan dolayı din adamları ayrı bir sınıfı oluşturmuyordu.
Türk Devletleri’nde inanç olarak ilk göze çarpan şey Şamanizm’dir. Şamanizm bir din değildir. Daha çok büyü ve gizli güçlere inanma biçimi idi.

Şamanizm:

Şamanizm bir dinden ziyade sihir ve büyü olarak görülmektedir. Şamanizm’de şifa vericilik esastır.
Şaman veya kamlar, ölü, şeytan, cin ve perilerle temas kuran, bundan dolayı insanlar üzerinde korku ve saygı uyandıran din adamlarıydı.
Şamanlık nüfuz ettiği bölge halkının ruh önlemine bürünme faaliyetidir. Şamanlık Türklerin inandığı bir din olmaktan oldukça uzaktır. Orta Asya’daki dini inançlar bir yönü ile şamanlığa bağlandığı için şamanlığın bir din olduğu sanılmaktadır.
İlk Türk Devletleri’nde dini inançları üç noktada toplayabiliriz:

a. Tabiat Kuvvetlerine İnanma:

Eski Türkler dağ, tepe, ay, yıldız, akarsu gibi tabiat varlıklarını kutsal sayıyorlardı. Bu varlıklarda bir nevi gizli kuvvetlerin var olduğuna inanıyorlardı. Bu inanışta ruhlar iyilik seven ve kötülük getiren olmak üzere ikiye ayrılıyordu. Doğada kutsal kabul edilen bu ruhlara İduk yer – su (kutsal yer su) adı veriliyordu. Yine bu inanışa göre Umay adı verilen birde tanrıçaları vardı. Ayrıca yağmur yağdırmak, rüzgâr estirmek için yardımına başvurulan bir taş vardı ki, buna yada taşı diyorlardı ve bu taş kutsaldı.
İlk Türk Devletleri’nden Asya Hun, Köktürk ve Uygurlar bu kutsal ruhlara ilkbahar ve sonbaharda kurban kesiyorlardı. İlkbahardaki kurban kesme 21 Mart’ta yapılıyordu. Bu gelenek Nevruz adı altında bugün bile şenliklere neden olmaktadır.

b. Atalar Kültü:

İlk Türklerde ölen kişiler ve atalar için kurban kesme adeti vardır. İnanışa göre ölen atalarının ruhları onları her türlü kötülüklerden korurdu. Bunun için onların hatırasına kurban keserlerdi.

BİLGİ NOTU:

Türklerdeki bu kurban kesme olayının İslâmiyetteki kurban kesmeye benzemesi, Türklerin İslamiyete girişini kolaylaştıran nedenlerden biridir.
Atalarının mezarlarına yapılan saldırılar, savaş nedeni dâhi sayılıyordu. Örneğin Atilla’nın Bizans üzerine yaptığı I. Balkan Seferi’nin nedeni Hun mezarlarının Bizans’ın Margos piskoposu tarafından soyulmasıdır.

c. Gök Tanrı İnancı:

Türklerin asıl inancı, Gök Tanrı idi. İnanışa göre bütün kâinat, Gök Tanrı tarafından yaratılmıştı. Çin kaynakları ve Orhun Yazıtları bu bilgiyi doğrulamaktadır.

Türkler Tanrı için Tengri veya Tengiri diyorlardı.  Bu tabir birçok Türk devleti tarafından kullanılmıştır.
Gök Tanrı; can verir, yaşatır, öldürür, insanlara yol gösterir, onları cezalandırır veya ödüllendirir. Yani Tengri tektir en yüce varlıktır ve kâinatın tek hakimidir.
Türklerde devlet kurma yetkisinin dahi Gök Tanrı tarafından verildiğine inanılıyordu.

Gök Tanrı inancına ait bazı terimler:

Yuğ : Ölen bir kişi için düzenlenen cenaze töreni
Kurgan: Türklerde mezarlardır. Türklerde ahiret inancı olduğundan dolayı ölen kişiyi eyeri, silahları ve eşyaları ile birlikte gömerlerdi.
Balbal: Ölen bir Türk’ün hayatta iken öldürdüğü düşman sayısınca heykelinin yapılıp mezarının başına dikilmesidir. İnanışa göre bu heykeller Türk’e öbür alemde hizmet edecektir.
Uçmağ : Cennet
Tamu: Cehennem
Kam: Gök Tanrı inancında din adamlarına verilen isim

YUĞ TÖRENLERİ

Yuğ, eski Türklerde ölen bir kişinin ardından yapılan cenaze törenidir. Ölen bir kişi hemen gömülmez, cenaze bir çadıra konur, yakınları ve arkadaşları çadırın etrafında ölen kişi için kurbanlar keserlerdi. Sonra atlarına binen bu kişiler çadırın etrafında yedi kez turlarlardı. Bu dönme esnasında hıçkırıklarla ağlarlar ve arkadaşları için Sagu’lar (ağıt) söylerlerdi. Ayrıca arkadaşlarının çekmiş olduğu acıya ortak olmak için yüzlerini bıçakla çizerek kanatırlardı.  Ölen Türk eğer çok ünlü biri ise ülkesinin dışından da törene gelenler olurdu ki, bu gelenlere yuğcu denirdi ve bu gelenler için törenler bir kez daha tekrarlanırdı.

Cenaze törenlerine özel olarak ağlayıcılar gelirdi. Bu kişilere ise sığıtcı adı verilirdi. Cenaze töreninin bir kısmında kam veya bahcılar kopuzlarıyla yas şiirleri söylerlerdi. Bu gelenek günümüze kadar devam etmiştir.

BİLGİ NOTU:

Türklerde Gök Tanrı inancı dışında başka dinler de görülmüştür. Çin’de kurulan Tabgaç-lar, Budizm’in etkisinde kalmışlardır.
Uygurlar Buda ve Mani dinlerini kabul etmişlerdir.
Macar, Peçenek, Bulgar ve Kumanlar (Kıpçaklar) Hristiyanlığı kabul etmişlerdir.
Hazarlar arasında ise Musevilik dini görülmektedir.
Hazarlardan başka Museviliği (Yahudilik) kabul eden Türk Devleti yoktur.
Türkler arasında daha sonra (8. yüzyıl) İslamiyet yayılmıştır.